Kendini kabul ettirme isteğinden doğan sosyal istenirlik ile dürtüsel satın alma olarak da bilinen alışveriş bağımlılığı arasında bir ilişki vardır (Davenport, Houston, ve Griffiths, 2012). Alışveriş bağımlılarının kendini kabul ettirme istekleri oldukça yüksektir. Bu kişiler, olumlu ilgi ve sosyal kabul görmenin bir yolu olarak genellikle başkalarına bir şeyler alıp onları memnun etme ihtiyacı hissederler (O'Guinn ve Faber, 1989). Alışveriş bağımlılarındaki kendini kabul ettirme isteği kaynaklı bu satın alma bozukluğu demografik değişkenler bakımından da bir grupla sınırlı kalmayıp oldukça çeşitlilik gösteriyor (Blake, Valdiserri, Neuendorf, ve Powers, 2006). Güler (2020)’in futbol taraftarları üzerinde yaptığı incelemede ürün satın alma durumunun fanatik olmayla pozitif bir ilişkisi olduğu ortaya konulmuştur. Yani aidiyetlik hissi yoğun olduğunda fanatiği olunan şeyin ürününü alma ihtimali de artıyor.
Japon tüketicilerle yapılan bir çalışmada ise görülmüş ki sürdürülebilir ürünleri satın almak yaşam doyumu ve mutluluk üzerinde olumlu bir etkiye sahip. Aynı zamanda sosyal onay ihtiyacı yüksek olanlar sürdürülebilir tüketime daha çok yöneliyor, dolayısıyla bu da mutluluğu olumlu etkiliyor (Chéron, Sudbury-Riley, ve Kohlbacher, 2022). Yani tüketim alışkanlıkları bakımından alışveriş bağımlılığı ve satın alımlarda sürdürülebilir ürünlere yönelme birbirine zıt kutuplarda duruyor. Bu durum da akıllara ‘’Sürdürülebilir ürünleri satın almaya yönelmek alışveriş bağımlılarındaki dürtüsel satın almaları azaltıp mutluluğu artırır mı?’’ sorusunu getiriyor.
Berfin ÇELİK
REFERANSLAR
Blake, B. F., Valdiserri, J., Neuendorf, K. A., & Powers, J. (2006). Social desirability effects in the reporting of online shopping and Internet usage. Association for Education in Journalism and Mass Communication, San Francisco.
Chéron, E., Sudbury-Riley, L., & Kohlbacher, F. (2022). In pursuit of happiness: disentangling sustainable consumption, consumer alienation, and social desirability. Journal of Consumer Policy, 45(2), 149–173.
Davenport, K., Houston, J. E., & Griffiths, M. D. (2012). Excessive eating and compulsive buying behaviours in women: An empirical pilot study examining reward sensitivity, anxiety, impulsivity, self-esteem and social desirability. International Journal of Mental Health and Addiction, 10(4), 474–489.
GÜLER, C. (2020). Futbol taraftarlarının fanatiklik ve lisanslı ürün satın alma düzeylerinin incelenmesi. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, 16(32), 4784–4808.
O'Guinn, T. C., & Faber, R. J. (1989). Compulsive buying: A phenomenological exploration. Journal of Consumer Research, 16(2), 147–157.
Alışveriş bağımlılığı, literatüre göre davranışsal bir bağımlılıktır (Niedermoser et.al., 2021). Daha çok duygu-durumu düzenlemek amacıyla kompulif satın alma davranışıyla tanımlanır (Clark & Calleja, 2008). Depresyonun neden olduğu rahatsızlık duygusunu geçici olarak bastırmada oldukça başarılı olan bu bağımlılık (Black, 2007) çeşitli sorunları da beraberinde getirir. Bu sorunlara örnek olarak bütçe kontrolsüzlüğü, aşırı harcama yapma, alışveriş yapmak için şiddetli arzu (craving) gösterme ve aşırı dürtüsellik gösterilebilir (Lo & Harvey, 2012). Ayazoğlu ve arkadaşlarının (2019) yaptığı çalışmaya göre alışveriş bağımlılığının nedenlerinin sadece kişisel nedenlerden kaynaklanmadığı, bunun yanı sıra sosyal çevrenin, ailenin, kredi kartına erişim kolaylıklarının, reklam ve pazarlama taktiklerinin de önemli etkileri olduğu görülmüştür.
İlayda DÜZTAŞ
REFERANSLAR
Arıduru Ayazoğlu, B., Aksu, M., Ünübol, H. & Hızlı Sayar, G. (2019). Alışveriş Bağımlılığı. Etkileşim, (4), 44-64. https://doi.org/10.32739/etkilesim.2019.4.63
Black, D. W. (2007). Compulsive buying disorder: A review of the evidence. CNS Spectator, 12, 124–132
Clark, M., & Calleja, K., (2008). Shopping addiction: A preliminary investigation among Maltese university students, Addiction Research & Theory, 16(6), 633-649, https://doi.org/10.1080/16066350801890050
Lo, H. Y., & Harvey, N. (2012). Effects of shopping addiction on consumer decision-making: Web-based studies in real time. Journal of Behavioral Addictions, 1(4), 162-170. https://doi.org/10.1556/JBA.1.2012.006
Niedermoser, D. W., Petitjean, S., Schweinfurth, N., Wirz, L., Ankli, V., Schilling, H., Zueger, C., Meyer, M., Poespodihardjo, R., Wiesbeck, G., & Walter, M. (2021). Shopping addiction: A brief review. Practice Innovations, 6(3), 199–207. https://doi.org/10.1037/pri0000152
Sosyal medyanın yaygınlaşmasıyla önceki yıllara göre en çok artış gösteren bağımlılıklardan biri de alışveriş bağımlılığı. Bu bağımlılığa durdurulamayan, kompulsif satın alma davranışı eşlik eder ve alışveriş bağımlıları sürekli bir şeyler satın alma isteğine sahiptirler. Kişinin yaşı, sosyal medya kullanımı, eğitim durumu gibi birçok faktörün yanı sıra kişinin finansal durumu da bu faktörlerden biri olabilir. Hepimiz kişinin finansal durumuna veya bütçesine göre alışveriş yapmasını normal olarak algılarız. Ancak normal olarak gördüğümüz bu davranış alışveriş bağımlıları için imkânsız gibi. Yapılan çalışmalarda yüksek, orta ve düşük gelirli olarak üç grupta incelenen insanlar arasında her ne kadar anlamlı bir fark görülmemiş olsa da alışveriş bağımlılığının orta gelir düzeyine sahip insanlar arasında daha yaygın olduğu görülüyor (Türk, 2018). Endonezya’da yapılan bir çalışmadaysa yüksek gelir grubundaki insanlarda alışveriş bağımlılığının daha çok yaygın olduğu gözlemlenmiş (Tanoto & Surabaya, 2019). Her ne kadar farklı sonuçlar bulunmuş olsa da genele bakıldığında aralarında bir ilişki olduğu söylenebilir durumda.
Melisa ACAR
REFERANSLAR
Türk, Z. (2018). Kompulsif satın alma davranışının demografik özelliklere göre değerlendirilmesi: görgül bir araştırma, İşletme Araştırmaları Dergisi, 10(4), 1198-1216
Tanoto, S. R. (2019). Financial knowledge, financial wellbeing, and online shopping addiction amoung young indonesians, Jurnal Manajement Dan Kewirausahan, 21(1), 32-40
Alışveriş bağımlılığının altında birçok sebep yatıyor olabilir. Ben bu gün bu sebeplerden biri olan stokçuluk üzerinde durmak istiyorum. Yakın zamanda geçirdiğimiz pandemi dönemi çoğu insanda bu bağımlılığın ortaya çıkmasına sebep olsa da pandeminin yanında ekonominin de bu bağımlılığın ortaya çıkışındaki rolünü görmezden gelemeyiz.
Çoğu stok bağımlısı bunun yanlış olduğunu bilse de “ nasıl olsa fiyatı artacak “ “Fiyatı artınca alamayacağız” gibi düşünceleri yüzünden stok yapma fikrine olumlu bakıp bu davranışlarını tekrarlamaya devam ediyor. Ne yazık ki çoğu bunun bağımlılığa dönüştüğünü farketmiyor. Bir yerden sonra hali hazırda stoklamış oldukları şeylerin bile yedeklerini almaya başlıyorlar kabaca söylemek gerekirse stoklarının stoğunu yapıyorlar. Bu durum kişilerin gerek aile ekonomisini gerek psikolojilerini kötü yönde etkiliyor.
Stokçuluk bireysel zararları dışında ülke ekonomisini de kötü etkilemektedir. Pandemi döneminde şahit olduğumuz ekonomik kriz buna en güzel örneklerden biridir. Karantina psikolojisinin insanlarda yarattığı korku ve endişe duygusundan dolayı artış gösteren stok bağımlılığı sadece Türkiye’yi değil birçok ülkeyi kötü etkiledi.
Peki bu stok bağımlılığı nasıl sona erer? Ülkemizde ilk başta basın ve yayın organlarınca halk uyarılmıştır ancak beklenen azalma görülmeyince bu konu ile ilgili ceza uygulanmaya başlanmıştır. Ne kadar etkili olduğu tartışılabilir ancak etkili olduğu kesin olan cezalar sayesinde stokçuluk azalmıştır.
Semanur YILDIZ
REFERANSLAR
Mustafa yavuz, 7244 SAYILI KANUNLA FAHİŞ FİYAT ARTIŞI VE STOKÇULUĞA DAİR YAPILAN DÜZENLEMELER VE GETİRİLEN CEZALAR (20.10.2020)