Kendini kabul ettirme isteÄŸinden doÄŸan sosyal istenirlik ile dürtüsel satın alma olarak da bilinen alışveriÅŸ bağımlılığı arasında bir iliÅŸki vardır (Davenport, Houston, ve Griffiths, 2012). AlışveriÅŸ bağımlılarının kendini kabul ettirme istekleri oldukça yüksektir. Bu kiÅŸiler, olumlu ilgi ve sosyal kabul görmenin bir yolu olarak genellikle baÅŸkalarına bir ÅŸeyler alıp onları memnun etme ihtiyacı hissederler (O'Guinn ve Faber, 1989). AlışveriÅŸ bağımlılarındaki kendini kabul ettirme isteÄŸi kaynaklı bu satın alma bozukluÄŸu demografik deÄŸiÅŸkenler bakımından da bir grupla sınırlı kalmayıp oldukça çeÅŸitlilik gösteriyor (Blake, Valdiserri, Neuendorf, ve Powers, 2006). Güler (2020)’in futbol taraftarları üzerinde yaptığı incelemede ürün satın alma durumunun fanatik olmayla pozitif bir iliÅŸkisi olduÄŸu ortaya konulmuÅŸtur. Yani aidiyetlik hissi yoÄŸun olduÄŸunda fanatiÄŸi olunan ÅŸeyin ürününü alma ihtimali de artıyor.
Japon tüketicilerle yapılan bir çalışmada ise görülmüÅŸ ki sürdürülebilir ürünleri satın almak yaÅŸam doyumu ve mutluluk üzerinde olumlu bir etkiye sahip. Aynı zamanda sosyal onay ihtiyacı yüksek olanlar sürdürülebilir tüketime daha çok yöneliyor, dolayısıyla bu da mutluluÄŸu olumlu etkiliyor (Chéron, Sudbury-Riley, ve Kohlbacher, 2022). Yani tüketim alışkanlıkları bakımından alışveriÅŸ bağımlılığı ve satın alımlarda sürdürülebilir ürünlere yönelme birbirine zıt kutuplarda duruyor. Bu durum da akıllara ‘’Sürdürülebilir ürünleri satın almaya yönelmek alışveriÅŸ bağımlılarındaki dürtüsel satın almaları azaltıp mutluluÄŸu artırır mı?’’ sorusunu getiriyor.
Berfin ÇELÄ°K
REFERANSLAR
Blake, B. F., Valdiserri, J., Neuendorf, K. A., & Powers, J. (2006). Social desirability effects in the reporting of online shopping and Internet usage. Association for Education in Journalism and Mass Communication, San Francisco.
Chéron, E., Sudbury-Riley, L., & Kohlbacher, F. (2022). In pursuit of happiness: disentangling sustainable consumption, consumer alienation, and social desirability. Journal of Consumer Policy, 45(2), 149–173.
Davenport, K., Houston, J. E., & Griffiths, M. D. (2012). Excessive eating and compulsive buying behaviours in women: An empirical pilot study examining reward sensitivity, anxiety, impulsivity, self-esteem and social desirability. International Journal of Mental Health and Addiction, 10(4), 474–489.
GÜLER, C. (2020). Futbol taraftarlarının fanatiklik ve lisanslı ürün satın alma düzeylerinin incelenmesi. OPUS Uluslararası Toplum AraÅŸtırmaları Dergisi, 16(32), 4784–4808.
O'Guinn, T. C., & Faber, R. J. (1989). Compulsive buying: A phenomenological exploration. Journal of Consumer Research, 16(2), 147–157.
AlışveriÅŸ bağımlılığı, literatüre göre davranışsal bir bağımlılıktır (Niedermoser et.al., 2021). Daha çok duygu-durumu düzenlemek amacıyla kompulif satın alma davranışıyla tanımlanır (Clark & Calleja, 2008). Depresyonun neden olduÄŸu rahatsızlık duygusunu geçici olarak bastırmada oldukça baÅŸarılı olan bu bağımlılık (Black, 2007) çeÅŸitli sorunları da beraberinde getirir. Bu sorunlara örnek olarak bütçe kontrolsüzlüÄŸü, aşırı harcama yapma, alışveriÅŸ yapmak için ÅŸiddetli arzu (craving) gösterme ve aşırı dürtüsellik gösterilebilir (Lo & Harvey, 2012). AyazoÄŸlu ve arkadaÅŸlarının (2019) yaptığı çalışmaya göre alışveriÅŸ bağımlılığının nedenlerinin sadece kiÅŸisel nedenlerden kaynaklanmadığı, bunun yanı sıra sosyal çevrenin, ailenin, kredi kartına eriÅŸim kolaylıklarının, reklam ve pazarlama taktiklerinin de önemli etkileri olduÄŸu görülmüÅŸtür.
Ä°layda DÜZTAÅž
REFERANSLAR
Arıduru AyazoÄŸlu, B., Aksu, M., Ünübol, H. & Hızlı Sayar, G. (2019). AlışveriÅŸ Bağımlılığı. EtkileÅŸim, (4), 44-64. https://doi.org/10.32739/etkilesim.2019.4.63
Black, D. W. (2007). Compulsive buying disorder: A review of the evidence. CNS Spectator, 12, 124–132
Clark, M., & Calleja, K., (2008). Shopping addiction: A preliminary investigation among Maltese university students, Addiction Research & Theory, 16(6), 633-649, https://doi.org/10.1080/16066350801890050
Lo, H. Y., & Harvey, N. (2012). Effects of shopping addiction on consumer decision-making: Web-based studies in real time. Journal of Behavioral Addictions, 1(4), 162-170. https://doi.org/10.1556/JBA.1.2012.006
Niedermoser, D. W., Petitjean, S., Schweinfurth, N., Wirz, L., Ankli, V., Schilling, H., Zueger, C., Meyer, M., Poespodihardjo, R., Wiesbeck, G., & Walter, M. (2021). Shopping addiction: A brief review. Practice Innovations, 6(3), 199–207. https://doi.org/10.1037/pri0000152
Sosyal medyanın yaygınlaÅŸmasıyla önceki yıllara göre en çok artış gösteren bağımlılıklardan biri de alışveriÅŸ bağımlılığı. Bu bağımlılığa durdurulamayan, kompulsif satın alma davranışı eÅŸlik eder ve alışveriÅŸ bağımlıları sürekli bir ÅŸeyler satın alma isteÄŸine sahiptirler. KiÅŸinin yaşı, sosyal medya kullanımı, eÄŸitim durumu gibi birçok faktörün yanı sıra kiÅŸinin finansal durumu da bu faktörlerden biri olabilir. Hepimiz kiÅŸinin finansal durumuna veya bütçesine göre alışveriÅŸ yapmasını normal olarak algılarız. Ancak normal olarak gördüÄŸümüz bu davranış alışveriÅŸ bağımlıları için imkânsız gibi. Yapılan çalışmalarda yüksek, orta ve düÅŸük gelirli olarak üç grupta incelenen insanlar arasında her ne kadar anlamlı bir fark görülmemiÅŸ olsa da alışveriÅŸ bağımlılığının orta gelir düzeyine sahip insanlar arasında daha yaygın olduÄŸu görülüyor (Türk, 2018). Endonezya’da yapılan bir çalışmadaysa yüksek gelir grubundaki insanlarda alışveriÅŸ bağımlılığının daha çok yaygın olduÄŸu gözlemlenmiÅŸ (Tanoto & Surabaya, 2019). Her ne kadar farklı sonuçlar bulunmuÅŸ olsa da genele bakıldığında aralarında bir iliÅŸki olduÄŸu söylenebilir durumda.
Melisa ACAR
REFERANSLAR
Türk, Z. (2018). Kompulsif satın alma davranışının demografik özelliklere göre deÄŸerlendirilmesi: görgül bir araÅŸtırma, Ä°ÅŸletme AraÅŸtırmaları Dergisi, 10(4), 1198-1216
Tanoto, S. R. (2019). Financial knowledge, financial wellbeing, and online shopping addiction amoung young indonesians, Jurnal Manajement Dan Kewirausahan, 21(1), 32-40
AlışveriÅŸ bağımlılığının altında birçok sebep yatıyor olabilir. Ben bu gün bu sebeplerden biri olan stokçuluk üzerinde durmak istiyorum. Yakın zamanda geçirdiÄŸimiz pandemi dönemi çoÄŸu insanda bu bağımlılığın ortaya çıkmasına sebep olsa da pandeminin yanında ekonominin de bu bağımlılığın ortaya çıkışındaki rolünü görmezden gelemeyiz.
ÇoÄŸu stok bağımlısı bunun yanlış olduÄŸunu bilse de “ nasıl olsa fiyatı artacak “ “Fiyatı artınca alamayacağız” gibi düÅŸünceleri yüzünden stok yapma fikrine olumlu bakıp bu davranışlarını tekrarlamaya devam ediyor. Ne yazık ki çoÄŸu bunun bağımlılığa dönüÅŸtüÄŸünü farketmiyor. Bir yerden sonra hali hazırda stoklamış oldukları ÅŸeylerin bile yedeklerini almaya baÅŸlıyorlar kabaca söylemek gerekirse stoklarının stoÄŸunu yapıyorlar. Bu durum kiÅŸilerin gerek aile ekonomisini gerek psikolojilerini kötü yönde etkiliyor.
Stokçuluk bireysel zararları dışında ülke ekonomisini de kötü etkilemektedir. Pandemi döneminde ÅŸahit olduÄŸumuz ekonomik kriz buna en güzel örneklerden biridir. Karantina psikolojisinin insanlarda yarattığı korku ve endiÅŸe duygusundan dolayı artış gösteren stok bağımlılığı sadece Türkiye’yi deÄŸil birçok ülkeyi kötü etkiledi.
Peki bu stok bağımlılığı nasıl sona erer? Ülkemizde ilk baÅŸta basın ve yayın organlarınca halk uyarılmıştır ancak beklenen azalma görülmeyince bu konu ile ilgili ceza uygulanmaya baÅŸlanmıştır. Ne kadar etkili olduÄŸu tartışılabilir ancak etkili olduÄŸu kesin olan cezalar sayesinde stokçuluk azalmıştır.
Semanur YILDIZ
REFERANSLAR
Mustafa yavuz, 7244 SAYILI KANUNLA FAHÄ°Åž FÄ°YAT ARTIÅžI VE STOKÇULUÄžA DAÄ°R YAPILAN DÜZENLEMELER VE GETÄ°RÄ°LEN CEZALAR (20.10.2020)